આપણા સૌનું એ સ્વપ્ન હોવું જોઈએ કે સડબરી શાળાનો પ્રાણ
આપણા પ્રદેશની શાળાઓમાં પણ આપણે ફૂંકી શકીએ

“સમરહિલ”ના પ્રકાશન પછી કેળવણીના ક્ષેત્રનું બીજું ક્રાંતિકારી પુસ્તક “આખરે...આઝાદ!” ગુજરાતી ભાષામાં પ્રાપ્ય કરવામાં નિમિત્ત બનવા માટે અમે અત્યંત આનંદ અને રોમાંચની લાગણી અનુભવીએ છીએ.

ઈ.સ.1960ના પાછલા દાયકામાં ડેનિયલ ગ્રીનબર્ગ નામના અમેરિકન ભૌતિકશાસ્ત્રી તેના પોતાનાં બાળકો માટે બોસ્ટન નજીક બાળકોની જરૂરિયાતને અનુકૂળ થાય એવી શાળાની શોધમાં હતા. તેઓ તે શોધી ન શક્યા. તેથી, કેટલાક સરખી માનસિકતા ધરાવતા વાલીઓ ભેગા મળ્યા અને તેમણે મેસેચ્યુસેટ્સના ફ્રામિંગહામ ખાતે સડબરી વૅલી શાળાની સ્થાપના કરી.

સડબરી વેલી સ્કૂલ એવી શાળા છે જ્યાં કોઈ અભ્યાસક્રમ નથી, કોઈ વર્ગો નથી, કોઈ ‘ગ્રેડ’ પદ્ધતિ નથી, કોઈ ગણવેશ નથી, કોઈ ઘંટ નથી વાગતો અને ચીલાચાલુ શાળાની વ્યાખ્યામાં આવતાં કોઈ જ દૈનિક કાર્યો નથી.

આ શાળામાં બાળકોને જવાબદાર નાગરિકો તરીકે જોવામાં આવે છે અને તેમના શિક્ષણની જવાબદારી તેમની પોતાની હોય છે. જ્યાં સુધી બાળકો ન ઇચ્છે ત્યાં સુધી શિક્ષકો તેમનાથી દૂર રહે છે. બાળકો તેમના પોતાના રસના વિષયો શોધી કાઢે છે અને તેમાં ધરખમ રીતે આગળ વધે છે. વિષયો તેમણે જાતે પસંદ કરેલ હોવાથી તેઓ તેને ખૂબ જ સારી રીતે શીખે છે. આથી, બાળકો તેમના પોતાના શિક્ષણના સાચા ઘડવૈયા બને છે.

સડબરી શાળાના પ્રયોગોની વાતો કેટલી રોમાંચક છે! જ્યારે જ્યારે સમાજના આવા પ્રયોગો જાણમાં આવે છે ત્યારે હૃદયમાં ઉલ્લાસ વ્યાપી જાય છે. બધાં રૂઢિવાદી

વિચારો અને પ્રણાલિકાઓને બાજુ પર ફગાવી, કેળવણીના સાચા પ્રયોગો કરનારા આવા જવાંમર્દને જેટલા સલામ કરીએ તેટલા ઓછા છે. આ જ ટોલ્સ્ટૉયે કલ્પેલી સાચી કેળવણી આપતી શાળાનું ઉદાહરણ છે. સમરહિલના રસ્તે ચાલી પડેલી આ શાળા પણ સાબિત કરે છે કે જેને આદર્શોને જ અનુસરવા છે તેને રસ્તા મળી જ રહે છે.

એક આદર્શવાદી આચાર્ય કે શાળાઓના પદાધિકારીઓ અને શિક્ષકોની જગ્યાએ ખુદને મૂકીને જોઉં છું તો મને આ પુસ્તક એટલું મીઠું, એટલું પ્રેરણાજનક, એટલું લોભામણું લાગે છે! જાણે તે આપણને લલકારે છે કે શાળા ચલાવો છો? આદર્શ શાળાનું ઉદાહરણ ઊભું કરવા ઇચ્છો છો? કોઈ સમાધાન વિના બાળકોને સાચી કેળવણી આપવા માગો છો? તો જુઓ, આમ થઈ જ શકે છે! કરીને જુઓ.

હા, હિંમતનું કામ તો છે. સાચી રીતે ચાલતી, બાળકોને વરેલી શાળા બનાવવા ફક્ત બાળકોમાં જ નહીં, બાળકોના વાલીઓમાં પણ ઊંડી શ્રદ્ધા જોઈએ. આપણે પૂરી મક્કમતા અને ધીરજથી પુરુષાર્થ કરીએ તો સાચને સમજનારા અને સાથ આપનારા છેવટે મળવાના જ છે.

આપણા સૌનું એ સ્વપ્ન હોવું જોઈએ કે સડબરી શાળાનો પ્રાણ આપણા પ્રદેશની શાળાઓમાં પણ આપણે ફૂંકી શકીએ. ગીજુભાઈનું પણ આ જ “દિવાસ્વપ્ન” હતું ને?

~ સંજીવ શાહ, ઓએસિસ

પુસ્તકના અંશો:

♦ આ શાળામાં કોઈ નિશ્ચિત પાઠ્યક્રમો અથવા વિભાગો નથી. બધી જ વસ્તુઓ વિદ્યાર્થીઓના રસ સાથે ઉદય અને અસ્ત પામે છે. તેનો અર્થ એમ થયો કે બધા શિક્ષકો ખરેખર સમય સાથે તાલ મિલાવી શકે છે. હરહંમેશ – દરેક બાબતમાં.

♦ બાળકો જે શીખવાના છે તે શીખશે જ, જ્યારે અને જેવી રીતે તેમને શીખવું હશે તેવી રીતે શીખશે – આપણા સારામાં સારા પ્રયાસો કોઈ કામના નથી.

♦ લગભગ બે દાયકા જેટલા સમય દરમ્યાન, સડબરી વૅલીમાં ક્યારેય વાંચન-અક્ષમતા (ડિસ્લેક્સિયા)નો એકેય કિસ્સો જોવા મળ્યો નથી. ચોક્કસપણે કોઈને ખબર નથી કે શા માટે આમ બન્યું. કદાચ એટલા માટે કે અમે ક્યારેય કોઈને પણ વાંચતા કરવાનો કે કેવી રીતે વાંચવું તે શીખવવાનો કોઈ પ્રયાસ કર્યો નથી.

♦ સિદ્ધાન્ત હંમેશાં સરખો જ રહે છેઃ જો કોઈકને કશુંક કરવું છે, તો તેઓ કરે છે. રસરુચિ જ માત્ર મહત્ત્વનાં છે. જો કોઈ પ્રવૃત્તિ કે કામ, વધુ ઉચ્ચ કક્ષાનું હોય તો, કુશળતા મહત્ત્વની બને છે. અલબત્ત, ઘણી બધી બાબતોમાં નાનકડાં બાળકો મોટાં બાળકો કરતાં ઘણી વધુ કુશળતા ધરાવતાં હોય છે.

♦ શાળામાં મોટા ભાગનાં બાળકો, ખાસ કરીને નાનાં બાળકો આખો દિવસ રમવામાં અત્યંત વ્યસ્ત હોય છે. ખાવા કે આરામ કરવાની તેમને ફુરસદ હોતી નથી. મોડી બપોર સુધીમાં, તેઓ બરાબર જમવા માટે અને સરસ મજાનું સૂવા માટે તૈયાર હોય છે. તેમણે દિવસ આખો સખત કામ કર્યું હોય છે એટલે સ્તો.

♦ સડબરી વૅલીમાં કદી ઘંટ વાગતો જ નથી. અહીં “તાસ કે પીરિયડ” છે જ નહીં. કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ પાછળ કેટલો સમય ગાળવો તે દરેક સહભાગીની અંદરથી ઊગે છે. તે હંમેશાં એટલો સમય હોય છે જેટલો તે વ્યક્તિ ઇચ્છતી હોય અને જેટલી તેની જરૂરિયાત હોય. તે હંમેશાં યોગ્ય પ્રમાણમાં હોય છે.